Choć pierwsi ewangelicy w Inowrocławiu pojawili się dopiero w 1772 roku po przyłączeniu Kujaw Zachodnich do Królestwa Pruskiego, to już w niecały wiek później stanowili 1/3 mieszkańców miasta. W 1788 r. na terenie miasta i w pobliskich wioskach mieszkało 30 rodzin ewangelickich. Napływ ich był związany z kolonizacją fryderycjańską. W 1802 roku powstał w Inowrocławiu pierwszy zbór protestancki najpewniej drewniany. Na okres wojen napoleońskich w 1811 r. budynek zamieniony na spichlerz. W 1818 roku została formalnie założona gmina ewangelicka w Inowrocławiu, a pierwszym pastorem został Friedrich Wilhelm Krupinski. W 1861 r. rozebrano stary zbór a na jego miejscu zbudowano stojący do dziś kościół z żółtej, klinkierowej cegły w stylu neoromańskim. 31 października 1863 roku został oddany do użytku.
 |
| Rysunek kościoła ewangelickiego z pocz. XX w. |
|
|
|
 |
| Widok kościoła z końca XIX w. |
 |
| Pocztówka z Inowrocławia z 1898 r. |
Już w 1861 roku na terenie powiatu inowrocławskiego mieszkało 18.782 (28,25%) ewangelików a 21.816 (32,97%) mieszkańców powiatu deklarowało niemiecką narodowość. W 1890 roku Niemcy dominowali już w Inowrocławiu stanowiąc prawie 53% ludności, a ich odsetek wynosił niecałe 39 % mieszkańców. Od 1874 roku w Inowrocławiu ukazywała się gazeta dla osób narodowości niemieckiej zamieszkujących Kujawy Zachodnie "Kujawischer Bote". To był okres rozkwitu kultury niemieckiej na terenie Kreis Hohensalza. Wraz ze wzrastająca liczbą Niemców będących najczęściej ewangelikami rosła potrzeba budowy nowych miejsc modlitwy. W 1910 na terenie powiatu Inowrocławskiego istniało kilkanaście parafii ewangelicko-unijnych i co najmniej drugie tyle sal modlitwy w budynkach szkół ewangelickich, których na terenie powiatu było 48. Od 1905 można było zauważyć niewielki spadek liczby Niemców na rzecz żywiołu polskiego, który punkt kulminacyjny osiągnął w 1920 roku.
 |
| Jeden z polskich sklepów działających w czasach pruskich w Inowrocławiu |
 |
| Pomnik cesarza Wilhelma zbudowany niedaleko cmentarza ewangelickiego. |
 |
| Wyłaniający się spod międzywojennego tynku orzeł pruski na budynku inowrocławskiej poczty |
 |
| Reklama "Kujawischer Bote" z 1903 roku |
Po przyłączeniu Inowrocławia do Polski w 1919 roku liczba Niemców uległa drastycznej zmianie. Z ponad 11 tysięcy mieszkańców miasta niemieckiej narodowości pozostała ulegająca ciągłemu zmniejszeniu 1-tysięczna grupa. Mimo małej liczby osób działało wciąż bardzo wiele niemieckich organizacji, głównie wyznaniowych-ewangelickich ale także jedna skupiająca małą grupkę pozostałych w powiecie Niemców-katolików (Verband der Deutschen Katholiken).
Choć Niemców w Inowrocławiu pozostało tylko kilka procent, w okolicy nadal istniały wioski zamieszkane praktycznie tylko przez osoby narodowości niemieckiej. W Inowrocławiu znajdowały się nadal dwie loże masońskie. W mieście wydawano od 1874 r. "Kujawischer Bote". Ukazywało się ono nieprzerwanie przez 71 lat. W okresie międzywojennym istniało w Inowrocławiu niemieckie liceum i co najmniej jedna niemiecka szkoła powszechna. Od 1920 roku wśród wielu miejscowych Niemców występowały nastroje antypolskie, co było podstawą częstych rewizji niemieckich lokali i siedzib organizacji.
Należy także pamiętać że także wielu inowrocławskich żydów deklarowało narodowość niemiecką. Wśród nich był także Leopold Levy Niemiec, wyznania mojżeszowego, mistrz loży masońskiej, prawnik, bardzo zasłużony dla rozwoju Inowrocławia, fundator inowrocławskiej synagogi, zamordowany we wrześniu 1939 roku.
W pierwszych dniach września 1939 doszło do akcji odwetowej na inowrocławskich Niemcach za działania dywersyjne. W jej wyniku życie straciło około 50 osób identyfikujących się z mniejszością niemiecką z czego tylko w przypadku 16 osób udało się ustalić nazwiska.
 |
| Strona tytułowa "Kujawischer Bote" w ostatnich dniach przed wejściem Wehrmachtu do Inowrocławia |
 |
| "Kujawischer Bote" 1.09.1939 - rozkład nabożeństw w kościołach ewangelickich regionu | | |
|
|
|
|
 |
| Pastorzy z okolic Poznania zamordowani w pierwsze dni września, wśród nich duchowny z Kcyni Heinz Werner zamordowany w Inowrocławiu |
 |
| Adakbert Dargel, Amalie Drargel, Hans Weiss, Wilhelm Walter, Willi Krampitz, Herta Steinbart, Gertrude Weissert, Irmgard Lüdtke, Heuer, Günter Klug - Niemcy z Inowrocławia i okolic których Wehrmacht zastał w obozie dla internowanych w Brześciu Litewskim - choć internowanych było więcej tylko niektórym udało się przeżyć długi marsz do obozu |
 |
| "Dziennik Kujawski" - na łamach tej gazety jak i wielu innych z regionu zachęcano do bojkotu wszelkiego rodzaju handlu i przemysłu będącego w rękach niemieckich lub żydowskich |
|
|
 |
| "Dziennik Kujawski" |
Rok 1945 przyniósł ostateczny koniec inowrocławskiej mniejszości niemieckiej. Większość osób uciekła w styczniu 1945 do Niemiec. Ci co pozostali, w większości stracili życie z rąk Armii Czerwonej lub zostali umieszczeni w byłym jenieckim obozie w Mątwach. Wraz z kresem inowrocławskich Niemców przestała też istnieć parafia ewangelicka w Inowrocławiu. Od kwietnia 1945 r. kościół ewangelicki jest w rękach katolików.
 |
| Bodaj jedyny zachowany do dziś element oryginalnego wyposażenia kościoła |
Trudno ustalić kiedy dokładnie powstał cmentarz ewangelicki w Inowrocławiu. Najprawdopodobniej został założony w tym samym czasie co pierwszy zbór, około 1800 roku. Cmentarz od strony północnej graniczył z nowym cmentarzem żydowskim. W 1920 pozostali w Inowrocławiu Niemcy wystawili na cmentarzu pomnik poległych w latach 1914-1918 żołnierzy pruskich. Była to figura kobiety, z tablicą na której były wykute nazwiska poległych żołnierzy. W grudniu 1939 roku znaleziono 25 niezidentyfikowanych ciał. Byli to jedni z zamordowanych w pierwszych dniach września 1939 roku. Po 1945 roku cmentarz został zdewastowany. Nagrobki z cennego kamienia zostały rozkradzione przez kamieniarzy, pomnik żołnierzy usunięto. Zdarzała się też wiele aktów wandalizmu.W 1983 roku cmentarz został zlikwidowany. Na jego terenie urządzono katolicki. Część nagrobków została po prostu zepchnięta za teren nowego cmentarza. Wśród zachowanych do dziś resztek jest też polski nagrobek, najprawdopodobniej potomków Wielkopolan z których wielu przeszło na kalwinizm w XVI i XVII wieku.
 |
| "Pharus-Plan von Hohensalza" 1900 r. |
 |
| Orientacyjne granice cmentarza |
|
|
|
|
Resztki nagrobków, za płotem współczesnego cmentarza.
 |
| Zachowany polski nagrobek |
Na terenie cmentarza nie został żaden ewangelicki nagrobek. Zachowała sie oryginalna brama, ciężko stwierdzić czy również kaplica pochodzi sprzed wojny.
 |
| Zachowana oryginalna brama |
Na podstawie:
1.
Adressbuch für die Stadt Inowrazlaw und die Kreis Inowrazlaw und Strelno (Kujawischer Bote, Inowrocław 1903 roku)
2.
Dzieje Inowrocławia, Tom II (Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń 1982 r.)
3.
"Kujawischer Bote" z 1.09.1939
4.
"Thorner Freiheit" z 29.09.1939
5.
Der Kreis Hohensalza (E. Lehmann, Inowrocław 1911 r.)
6.
Pharus-Plan Hohensalza (Pharus, Berlin 1900 r.)
7.
"Dziennik Kujawski" z 1.09.1939
8.
Ilustrowany przewodnik po Kujawach i Inowrocławiu (Polskie Towarzystwo Krajoznawcze - oddział Kujawy Zachodnie, Inowrocław 1933 r.)
