Na obrzeżach Puszczy Bydgoskiej

Ewangelicy w Chrząstowie pojawili się za sprawą kolonizacji niemieckiej prowadzonej przez Pruską Komisje Osadniczą w regionie na początku XX w. Jednak ich liczba nigdy nie była znaczna. W okresie międzywojennym we wsi mieszkało około 40 osób narodowości niemieckiej.

Jedno z typowych dla regionu gospodarstw z końca XIX w.

Dawna szkoła czy karczma? Tego narazie nie wiemy.

Cmentarz ewangelicki w Chrząstowie został założony wraz z przypływem protestantów do wsi na pod koniec XIX w. lub na początku XX w. Po 1945 r. jak okoliczne został zapomniany i zdewastowany.

Fot. Michał P. Wiśniewski

Na cmentarzu do dziś zachowały się ślady po dwóch zniszczonych grobowcach, być może leżeli tam właściciele pobliskiego majątku.

 

Pobliska Godzięba w przeciwieństwie do Chrząstowa była zamieszkana w większości przez ewangelików. Nie zmieniło się to także po 1920 r. Do 1945 roku większość mieszkańców była narodowości niemieckiej. W 1903 r. we wsi powstała szkoła ewangelicka. 

Pod koniec XIX w. we wsi założono cmentarz ewangelicki. Do dnia dzisiejszego zachowały się tam tylko kilka wybrakowanych nagrobków i jedna tablica. Cmentarz jest mocno zarośnięty.

 

Ziemne mogiły ze współczesnymi drewnianymi krzyżami

Jedyna zachowana tablica

 Częściowo zawalona chata w Godziębie

 Położone na brzegu Puszczy Bydgoskiej Jurancice zostały założone w wyniku kolonizacji olęderskiej. Do 1945 była zamieszkana praktycznie tylko przez potomków olęderskich osadników. We wsi zachowała się dawna karczma

 i folwark.

"...TY ŻYDZIE ODDAJ KASĘ!"

Cmentarz ewangelicki, ukryty w lesie został jak pozostałe w okolicy prawie całkiem rozszabrowany.  Trudno powiedzieć kiedy powstał. Najprawdopodobniej jego założenie było związane z sprowadzeniem olędrów na te tereny. Do dziś nie zachowała się tu ani jedna tablica. 

Do dziś w Jurancicach ocalały gospodarstwa związane z osadnictwem olęderskim. 

Dąbie podobnie jak poprzednie wioski zamieszkane było przez znaczny odsetek ludności pochodzenia niemieckiego. I podobnie jak Chrząstowo, Godzięba, Jurancicie posiadało cmentarz ewangelicki zniszczony po II wojnie światowej. Dziś nie ma na nim żadnej tablicy inskrypcyjnej. Pozostały tylko zniszczone, kamienne, bezimienne mogiły. 

  

 

Zachowała się też dawna karczma

W Dąbiu stoi również dawna szkoła ewangelicka a być może i w jednym budynku działały dwie szkoły - katolicka i ewangelicka

Do Puszczy Bydgoskiej na pewno jeszcze kiedyś wrócimy. Pozostało jeszcze wiele ciekawych miejsc w jej okolicy do odwiedzenia. 

Izbica Kujawska - Pokój jego prochom/Friede seiner Asche

W dżdżysty grudniowy poranek nic nie zapowiadało że tego dnia znajdę się na południowych krańcach Kujaw. Niespodziewana wyprawa zaowocowała w wiele ciekawych miejsc odwiedzonych w Izbicy Kujawskiej i okolicy. Synagogi, kościoły ewangelickie, katolickie, cmentarze protestanckie, kirkuty, starożytne cmentarzyska, olęderskie chaty i XIX-wieczne dwory to ciekawostki licznie występujące w tej regionie, nieco zapomnianym skrytym w kujawskich lasach.

30 lipca 1799 roku hrabia Skarbek podarował miejscowym ewangelikom - kolonistom niemieckim plac pod cmentarz. Kilkanaście lat wcześniej podjął starania sprowadzenia ich do Izbicy Kujawskiej. Wykonywane przez kolonistów profesje miały podnieść rangę miasta. W przeciwieństwie do innych cmentarzy w okolicy nie został zniszczony po 1945 roku. Jeszcze do końca lat 60 XX w. odbywały się tam regularne pochówki. Trudno powiedzieć czy cmentarz dziś jest oficjalnie nieczynny. Dewastacja cmentarza musiała nastąpić w ciągu ostatnich 20-30 lat. Można zauważyć ślady rozkopywania nawet pochówków z lat 60 czy zniszczone współczesne nagrobki. Obok przedwojennych nagrobków niemieckojęzycznych sąsiadują z nimi równie stare polskie nawet XIX-wieczne (Matylda z Hejamanów Arndt). W okresie okupacji wszystkie nagrobki na ewangelickim cmentarzu musiały być wykonywane w języku niemieckim, ciekawym przykładem jest małżeństwo polskojęzycznych ewangelików państwa Kalisów. Nagrobek Berty z Titzów Kalisowej zmarłej z 1931 r. z polską inskrypcją, natomiast nagrobek jej męża zmarłego w 1940 r. Gotlib Kalis już z niemiecką. Po 1945 roku wszystkie postawiane na cmentarzu nagrobki są polskojęzyczne. 

Jeden z nagrobków postawionych pod koniec II wojny światowej

 Ażurowe krzyże-na cmentarzu zachowało się ich 8 wszystkie są w podobnym stylu. Niektóre z nich być może wykonane już po II w. ś.

Jedyny zadbany nagrobek na cmentarzu

Zachowało się kilka żeliwnych ogrodzeń

Berta z Titzów Kalisowa

Brama cmentarna wybudowana w 1914 r.

Sprofanowany nagrobek z końca lat 60. XX w.

Żeliwne ogrodzenia

Jeden z trzech zachowanych XIX-wiecznych nagrobków. 

Lidia Ernstine Nussbeutel - ufundowała plac pod budowę ewangelickiego kościoła w Izbicy Kujawskiej

Najstarszy zachowany nagrobek na cmentarzu z 1871 r. należy do Martina Lieske

Martin Lieske

Spoczywający w tym rodzinnym grobie Gottfried Steinke był do czasu wybudowania kościoła ewangelickiego kantorem i nauczycielem. Sam był inicjatorem budowy izbickiego kościoła ewangelickiego.

Metalowa tabliczka, umieszczana na grobie przed postawieniem nagrobka.

Jeden z ażurowych krzyży.

 

Jeden z najstarszych nagrobków należących do Luise Kobs posiada interesującą inskrypcję:

Dies Grab umschliest die
irdischen Uebererreste der im
1809 gez. und den 11 Decm. 187? von
Raubern in Jzbic ermordeten 

 Luise Kobs.

Hier lies ich und Ruhe im
Schosse der Erde von allem
irdischen Qualen befreit.
Hier wast ich und hoffe dies
ich einst werde den ewigen
Lebens getraut.

Kim był rabuś-morderca? Co się dokładnie stało? tego się już pewnie nigdy nie dowiemy.

Z inicjatywy pastora Paszke i Gottfrieda Steinke 29 września 1906 roku rozpoczęła się budowa kościoła ewangelickiego w Izbicy na działce ufundowanej przez panią Erne Nussbeutel. Równo trzy lata później 29 września 1909 r. kościół oddano do użytku. Do 1934 roku kościół był filiałem parafii ewangelickiej w Kole. W dniach 28-29 września 1934 r. były uroczystości związane z 25-leciem budowy kościoła. Wtedy też utworzono samodzielną parafię ewangelicką w Izbicy z filiałem w Pasiece. Pastorem został Richard Kneifel będący wcześniej wikariuszem w Izbicy. W 1937 roku po trzech latach starania w sąsiedztwie kościoła zbudowano pastorówkę.

Kościół około 1930 roku.

Kościół i pastorówka około 1935 r. zdjęcie ze zbiorów p. Grzegorza Czupryńskiego.

Kościół i pastorówka ok. 1935 r. zdjęcie ze zbiorów p. Ryszarda Jóźwika

Kościół w 1943 zdjęcie ze zbiorów właściciela witryny www.izbica-kujawska.com

Po 1945 parafia w Izbicy Kujawskiej została zlikwidowana, mimo to do lat siedemdziesiątych XX wieku w kościele odbywały się nabożeństwa. Budynek pastorówki po wojnie zamieniono na siedzibę banku. W następnych latach nastąpiła dewastacja nieużywanego kościoła. W 1992 roku został zakupiony przez prywatnego właściciela z zamiarem jego rozbiórki. Z kościelnej cegły chciał zbudować dom i masarnię.Ostatecznie zapadała decyzja konserwatora o wpisaniu obiektu do rejestru zabytków, blokująca rozbiórkę. Obecnie kościół jest opuszczony i zdewastowany.

Zegar na kościelnej wieży

Zachowane ogrodzenie kościoła

Budynek dawnej szkoły

Żródła:
1. Die evangelisch-augsburgischen Gemeinde in Polen 1555-1939, Eduard Kneifel, 1971 r. Vierkirchen
2. Die evangelisch-augsburgischen Gemeinde in Diözese Kalisch, Eduard Kneifel , 1937 r. Vogtland
3. www.izbica-kujawska.com